Uçakların karadan taşınmasının bütün zorlukları ve mahzurları bilindiği halde yetkili makamlar, konuya bir türlü çare bulamıyor ve bu mahzurları ortadan kaldıracak köklü usul ve tedbirleri uygulamaya koyamıyorlardı.

Bütün bu mahzurları çok yakından bilen 2 nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa kendi ordusuna tahsis edilecek uçakların karadan değil havadan uçarak gönderilmesini istemiş ve Başkomutanlığa şu mesajı göndermiştir:

Türk Ordusunun giriştiği Süveyş Kanalı seferinde bir dönüm noktası olan Romani savaşından sonra insiyatifi ellerine alan İngilizler yavaş yavaş Doğu istikametinde ilerlemekte idiler. İngilizler bu ileri hareketlerinde Ordunun ihtiyacı olan yiyecek, mühimmat, teçhizat, akaryakıt ve her türlü ikmal maddelerini, en ilerdeki birliklerin ayağına kadar ulaştırmak üzere, her gün 1 kilometre uzunluğunda bir demiryolu inşa ediyorlardı.

Çölde ilerleyen Ordunun her şeyden önce gelen ihtiyacı ise su idi. Sayısı yüzbinlere varan bu Ordunun su ihtiyacının çölde bulunacak küçük ve acı su kuyularından karşılanması mümkün değildi. Bunun için içme ve kullanma suyunun Nil Nehrinden borularla taşınarak temin edilmesi düşünüldü. Bu amaçla şöyle bir mühendislik yöntemi uygulandı:

Nil Nehrinden Portsait ve Kantara'ya kadar kanallarla getirilen su, Kantara'da süzülüp temizlendikten sonra Süveyş Kanalı altındaki sifonlardan, kanalın doğu kıyısındaki beton su depolarına pompa tazyiki ile sevk olunmaktaydı. Kantara'dan El'Ariş'e kadar, her birisi takriben 40 kilometre uzunluğunda 4 ayrı çelik boru sistemi döşenmişti. Ordu ilerledikçe çelik borular da uzatılmakta, temizlenmiş Nil Nehrinin suyu bu borular vasıtasıyla cephenin en ilerisindeki en küçük birliğe kadar ulaştırılmakta idi.

İngilizlerin her gün ortalama 1 kilometre uzunluğunda inşa etmekte oldukları demiryolu ile su boru hattı, 300 ncü Paşa Bölüğüne bağlı keşif uçaklarımız tarafından havadan adım adım kontrol edilmekte idi. Bu su boru hattı havaya uçurulduğu takdirde düşmanın önemli ölçüde sıkıntı çekeceği ve hatta ileri hareketinin duracağı tahmin ediliyordu. Kuvvetli İngiliz birlikleri tarafından muhafaza edilmekte olan su boru hattının yanına karadan tahripçi müfrezelerin gönderilmesi mümkün görülmüyordu. Havadan bombardımanla bu ince borunun tahribi ise o zamanki şartlar altında çok zordu. Bu durumda bir tek çare kalıyordu. Boru hattının civarında düşman askerlerinin bulunmadığı bir yere uçakla inerek boruları dinamitle havaya uçurmak!

Bu görev güç ve tehlikeli olmakla beraber uygulanması mümkün görülen bir görevdi. Nitekim 10 Nisan 1917 günü, 300 ncü Paşa Bölüğü'nden Üsteğmen Felmy ile rasıdı Falke düşman hatları gerisinde bir yere inerek demiryoluna paralel bir şekilde döşenmiş su borularını dinamitle tahrip ettikten sonra tekrar uçaklarına binip geri dönmüşlerdir.

Su borularının tahrip edilmesi bir müddet için düşman askerlerini zor durumda bırakmış ise de, İngilizler ellerinde bulunan yedek malzeme sayesinde, tahrip edilmiş olan boruları kısa zamanda onararak yeniden su akışını sağlamışlardır.

Bu olaydan sonra İngilizler su boru hattı boyunca uçaklarımızın inebileceği yerlerdeki müfrezelerini uçaksavar silahlarıyla takviye etmişlerdir.

Su boru hattının yeniden tahrip edilmesi için 6 Ağustos 1917 günü sabah saat 5'te düşman cephesinin 150 kilometre gerisinde, Hudsalman bölgesine inen Teğmen Schleiff ve Üsteğmen Daum komutasındaki uçağımıza makineli tüfek ateşi açılmıştır. Uçaklarına 17 mermi isabet eden pilotlar, açılan ateşe rağmen salimen geriye dönmeyi başarmışlardır.

1917 yılı Ağustos ayının ortalarında Filistin ve Irak cephesindeki kara savaşlarında bir durgunluk göze çarpmakla beraber havalarda keşif ve bombardıman faaliyetleri devam etmiştir.

Amman'da konuşlanan 3 ncü Uçak Bölüğümüz bu cephede düşmana karşı birçok başarılı uçuşlar yapmıştır. Pilot Üsteğmen Fazıl, Pilot Teğmen Şakir ve Rasıt Teğmen Osman Tayyar, 19 Ağustos'tan 31 Ağustos gününe kadar her gün, bir veya iki sorti uçarak düşman karargahı ve ordugahlarını bombardıman etmiştir.

Bunu takip eden aylarda da keşif ve bombardıman görevleri devam etmiştir. Aralık ayına kadar muhtelif düşman hedeflerine ve demiryolu hattına 51 sorti keşif ve bombardıman uçuşu yapılmıştır.

Aralık ayının başında bölükte pervane kalmadığından uçuş yapmakta sıkıntıya düşülmüştür. Ay sonuna doğru, bütün isteklere rağmen vagon tahsis edilip, bölüğe benzin gönderilememiş, nihayet 31 Aralık 1917 günü, bölükte 1 saatlik benzin kaldığından uçuşlar durdurulmuştur.

Diğer yandan Türk Pilotları Doğu Cephesinde başarılı gece uçuşları yapmaya başlamışlardır.

1 Ocak 1918 tarihli Havacılık Dergisinde yayınlanan ve pilotlarımızın başarılı uçuşlarını .takdir eden 6 ncı Ordu Komutanı ve 18 nci Kolordu Komutanının yazıları şöyledir:

Dergi, yazısına şöyle devam ediyor:

"6 nci Ordu Komutanı Tümgeneral Halil, takdir yazısıyla birlikte pilotlara 50'şer lira para mükafatı vermiş ve ayrıca Pilot Üsteğmen Cemal'i, kıymetli bir at hediye etmek suretiyle taltif etmiştir."

18 nci Kolordu Komutanının yazısı ise şöyledir:

1 Ocak 1918 tarihli Havacılık Dergisinde, 18 nci Kolordunun günlük emrinin aşağıdaki özeti de yer almaktadır:

"Bugün Pilot Üsteğmen Cemal ile Rasıt Üsteğmen Nüzhet, Hamadan' dan Avej'e kadar 545 kilometrelik bir uçuş yaparak başarıyla ve çok kıymetli bilgilerle dönmüşlerdir. Bu önemli görevin yapılmasında adı geçen subaylarımız şevk ve görev sevgisinin bir örneğini göstermişlerdir. Bu azimli ve fedakar subaylarımızın yaptığı görevden, Kolordunun bütün subayları büyük memnuniyet duymuşlardır. Kolordu, subaylarımızın cesaretle yerine getirdiği bu hizmetlere müteşekkirdir. Vatanın bu cesur ve fedakar evlatlarını Ulu Tanrı daima korusun." (Türk Havacılık Tarihi II-2, sayfa 247)

5 nci Ordu Uçak Birliğinin 1918 yılı Ağustos ayına ait aşağıdaki raporunda, düşmanın gece hava taarruzları hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir:

“Düşmanın Uçuş Faaliyeti:

Havaların uçuşa müsait gitmesi nedeniyle Ağustos ayı içinde düşmanın bilhassa Boğazlar üzerinde uçuş faaliyeti çok olmuştur. Düşman günde iki, bazen da üç defa Boğazlar Bölgesi üzerinde keşif uçuşu yapmıştır. Düşman iki kişilik uçakların bilhassa gece bomba atışlarında kullanmıştır.

Temmuz ve Ağustos ayının mehtaplı gecelerinde düşman bütün uçaklarını bomba atışında cesaretle kullanmıştır. Tek kişilik savaş uçaklarıyla da yerdeki uçaksavarlara makineli tüfek taarruzu yapmışlardır.

27 Temmuz gecesi bir düşman uçağı Gelibolu istikametinde 400 - 500 metre yükseklikten yaklaşırken yerden açılan makineli tüfek ateşimizle Saroz Körfezine düşürülmüştür. Uçakları denize gömülen pilotlar, 8 saat su üzerinde kaldıktan sonra bölgeye gelen bir harp gemisi tarafından kurtarılmıştır.

Yine aynı gece 3 düşman uçağı, Nara'daki uçak tesislerine baskın taarruzu yapmış, 4 uçağımız ile uçak hangarı, bomba isabetleri sonucunda hasara uğramıştır. Bu taarruzlarda düşman uçakları, her biri 280 libre ağırlığında bombalar kullanmışlardır.

Nara'daki uçak istasyonuna taarruz için gece saat 01.00'de Gökçeada' dan kalkan bir düşman uçağı yolunu şaşırmış ve 4 saatlik bir uçuştan sonra sabaha karşı 05.00'te Çanakkale'de Tuzla civarındaki bir düzlüğe mecburî iniş yapmıştır.

Uçak ve pilotlar sağlam olarak ele geçirilmiştir.

Bizim uçaklarımız da misilleme olarak Gökçeada'daki düşman hava meydanına 26 ve 28 Temmuz tarihlerinde iki gece arka arkaya bomba taarruzları yapmıştır. Uçaklarımız tarafından bu taarruzlarda muhtelif ağırlıklarda toplam 4 bin libreden fazla bomba atılmıştır. Çanakkale'nin Tuzla mevkiine gece mecburi iniş yaptıktan sonra esir alınan İngiliz pilotların ifadelerine göre, uçaklarımızın 26 Temmuz gecesi Gökçeada meydanına yaptığı taarruzda 1 büyük hangar ve 4 baraka tahrip olmuş, ayrıca 4 ila 6 uçakları yanmıştır.

26 Temmuz 1918 gecesi saat 02.15'te 2 düşman uçağı, İstanbul üzerine gelerek elektrik fabrikası, tersane, balon müfrezesinin bulunduğu yerlere ve Galata Köprüsüne bomba atmıştır.

Devam eden bu gece taarruzları, İstanbul halkı üzerinde büyük bir moral bozukluğu meydana getirmiştir." (Türk Havacılık Tarihi II-2, sayfa 340-341)

İngiliz uçaklarının özellikle geceleri İstanbul'a yaptıkları hava taarruzlarını durdurmak mümkün olmayınca, duruma Dışişleri Bakanlığı vasıtasıyla diplomatik yollardan çare bulunmasına çalışılmıştır.

Enver Paşanın bu konudaki yazısı şöyledir:

Rus Ordusunun işgal ettiği yerleri boşaltıp Kafkaslara çekilmesinden sonra 7 nci Uçak Bölüğü Kars'a, 8 nci Uçak Bölüğü Erzurum'a yerleşmişti. Her iki bölüğün elindeki toplam 3 uçağın da elden çıkması üzerine Ordu Komutanı, Başkomutanlığa şu mesajı göndermiştir:

Havacılık ruh ve anlayışının hiçbir zaman unutulmayacak örneklerinden bir tanesi de, düşman havacılarının, 300 ncü Paşa Bölüğünün meşhur pilotlarından Üsteğmen Dittmar'a karşı gösterdikleri asil davranıştır.

Filistin cephesinde birçok İngiliz uçağı düşürmesiyle meşhur olan 300 ncü Paşa Bölüğünden Üsteğmen Dittmar bir uçuşunda mecburi iniş yapmak zorunda kalmış ve İngilizler tarafından esir edilmişti.

İngiliz havacılarının kendisine karşı duyduğu saygının bir nişanesi olarak Üsteğmen Dîttmar esir kampına gönderilmemiş ve kendisinin daha önce düşmanı olduğu pilotların arasında, onların bir arkadaşı ve misafiri gibi yaşayarak esaret günlerini filo binasında geçirmesine müsaade edilmiştir.

Üsteğmen Dittmar'ın uçuş özlemini giderebilmesi için uçağına on dakikalık uçuşa yetebilecek benzin konarak meydan üzerinde zaman zaman uçmasına izin verilmiştir.

İngilizler Filistin Cephesinde bütün lojistik hazırlıklarını tamamladıktan ve bölgede tam bir hava üstünlüğü kazandıktan sonra 19 Eylül 1918 günü cephe boyunca genel bir taarruza geçtiler.

İngiliz Başkomutanlığının bu taarruzla ilgili raporunun bir özeti aşağıya çıkarılmıştır:

"Harekâtımızın tamamen gizli kalmasına hizmet eden esas unsur Hava Kuvvetlerimiz tarafından sağlanan hava hakimiyeti idi. Hava üstünlüğünün kazanılması için düşman uçaklarının faaliyetlerinin engellenmesine bütün yaz boyunca başarıyla devam edildi. Haziranın ilk haftası boyunca hatlarımız üzerinde 100 düşman uçağı faaliyette bulunmuştu. Ağustos'un ilk haftasında bu miktar 80'e indi. Bunu takip eden haftalarda, yerde ve havada düşman uçaklarına durmadan yönelttiğimiz taarruzlar sonucunda bu rakam iyice eriyerek, Ordularımızın cephe boyunca taarruza başlayacağı günlerde yalnız 4 düşman uçağı hatlarımız üzerinde uçmaya cesaret edebildi. Düşman bu tarihlerde genel bir taarruza geçeceğimizi tahmin ediyordu. Ancak uçaklarının meydanlardan kalkarak keşif yapmalarına fırsat verilmediğinden sahil bölgesinde yaptığımız yığınaklardan ve taarruz hazırlıklarımızdan haberleri olmadı.

19 Eylül gecesi, 1500 libreye yakın bomba taşıyan bir bombardıman uçağımızın düşmanın Afule istasyonundaki telgraf ve telefon merkezlerini tahrip etmesiyle genel taarruz başlatılmış oldu. Diğer uçak birlikleri de, cephe üzerinde ve cepheye yakın yerlerdeki telgraf, telefon ve haberleşme merkezlerine taarruz ettiler. Saatlerce devam eden bu akınlardan sonra düşmanın bütün telgraf ve telefon haberleşmesi işlemez bir hale getirildi. Düşman ordu birlikleri aralarındaki irtibatı kaybettiği gibi, komuta makamları da hiçbir birliğinden haber alamaz duruma geldi."

O geceki taarruza katılan bir İngiliz pilotu, hatıralarında bu olayı şöyle anlatıyor:

"Düşman genel karargâhından ve Tülkerlm ile Nablus'tan cepheye giden bütün tel hatları küçük Afule şehrinden geçiyordu. Pilot Yüzbaşı Ross Smith bomba yüklü uçağıyla gece yansını biraz geçe yerden havalandıktan sonra doğruca Afule'ye uçtu. Yere birkaç yüz metre kalıncaya kadar alçalıp bombalarını hedeflere bıraktı. Gece karanlığında bir düzine infilak oldu. Bunların üçü tam birer isabetti. Gündüz süvarilerimiz dört nalla Afule'den geçerlerken bu üç büyük çukurda bütün telefon ve telgraf hatlarının paramparça olduklarını gördüler..

Düşman Komuta Heyeti büyük harp gücünün bütün ağırlığı ile kendi üzerlerine çöktüğünü hala takdir edemiyordu. Onlar, Yüzbaşı Ross Smith'in sadece bir tesadüf ve talih eseri olarak bu tahribatı yaptığını sanıyorlardı.

Türkler ulaştırma ve haberleşme hatları tamamen kesilince ümitsiz bir duruma düşmüşlerdi. Ne olup bittiğini ancak uçakları vasıtasıyla öğrenebilirlerdi. Buna ise biz imkan vermedik. Türk uçaklarının kalkacağı meydanların üzerinde 2 uçağımızı nöbetleşe devriye bekletiyorduk, Nöbeti biten 2 uçak taşıdığı 4 bombayı meydan üzerindeki hedeflere attıktan ve makineli tüfeklerindeki mermileri de canlı hedefler üzerine boşalttıktan sonra nöbetini diğer 2 uçağa devrediyor, nöbeti alan 2 uçak aynı işlemi uyguladıktan sonra görevi sonrakine bırakıyordu. Bu nöbet hizmeti gün boyunca dakik bir saat intizamıyla devam etti. Türklerin kendilerine en fazla muhtaç oldukları bir günde Jenin meydanından bir tek uçak bile havalanamadı.

Tülkerim'den Kuzeye doğru çekilmekte olan Türk birliklerine karşı 20 uçak ile taarruz edildi. Uçaklara karşı ellerinde bir savunma silahı olmayan bu birlikler çok zayiat verdi.

Afule kasabasını işgal edip, hemen hava meydanına yerleştik. Aradan birkaç saat geçmişti ki tepemizde Pfalz tipinde bir düşman uçağı belirdi, uçak gittikçe alçaldı. Hücum edeceğini beklerken uçak bize saldırmadan gelip meydana iniş yaptı. Pilot park yerindeki uçakların üzerindeki Mavi - Kırmızı - Beyaz yuvarlakları görünce meydanın İngiliz uçakları tarafından işgal edilmiş olduğunu anlayarak tekrar havalanmak istedi, Fakat zırhlı bir otomobil onun yolunun üzerine dikilince, pilot otomobile çarpmamak için dümen kırıp pistten dışarı çıktı ve uçağı yerde ters döndü.

Biz de pilotu esir aldık. Gelen bir posta uçağı idi ve Türk Genel Karargâhından resmi evrakları getiriyordu. Posta çantasındaki evraklar incelendiğinde şu ortaya çıktı ki düşman Yüksek Komuta Heyeti, Ordularının başına gelenleri henüz bilmiyordu.

Taarruz boyunca uçaklarımız, çekilmekte olan Türk birliklerine ara vermeden bomba ve makineli tüfekle taarruz ettiler.

22 Eylül...

Bomba, tüfek ve ölüm yağmuru... Yüzlerce Türk, oldukları yerlerde durarak sadece ölümü beklemekten başka bir şey yapamıyorlar! Az sonra uçağımla havalanıp kendilerini öldüreceğimden dolayı yüreğim sızlıyor...” (Türk Havacılık Tarihi II-2, sayfa 445-449)

İngiliz pilotunun hatıralarında yazdığı gibi yollarda yığılıp kalan veya vasıta bulamadığından yayan olarak çekilmekte olan toplu haldeki Türk birlikleri İngiliz uçakları için çok cazip hedefler teşkil ediyordu. Mafrak istasyonunda toplanıp tren bekleyen askerler ve yığdıkları bütün eşya ve malzemeler uçaklardan atılan yangın (Napalm) bombalarıyla tamamen yakılıp imha edildi. Muratlı istikametinde çekilmekte olan Türk birliklerine taarruz eden düşman uçakları, 15 metreye kadar gayet alçak mesafelerden makineli tüfek ateşi ile kuvvetlerimizi dağıtıp büyük zayiat verdirdiler. Yine, Cebelihamrin ve Fetha mevzilerinin boşaltılmasında düşman uçakları, geri çekilen birliklerimize ara vermeden saldırdılar. Hava taarruzlarında 10 metreye kadar alçalarak makineli tüfeklerle askerlerimizi taradılar. Çernaf boğazında birliklerimiz düşman cephesini yarmaya teşebbüs ettilerse de muvaffak olamadılar. Bu yarma harekâtı esnasında düşman uçakları, topçumuza ve toplu haldeki birliklerimize defalarca taarruz ederek 182 bomba attılar ve alçak irtifadan makineli tüfek ateşiyle birliklerimizi dağıttılar.

Kerkük üzerinden gelen 7 düşman uçağı, sabahın erken saatlerinde birliklerimize bomba ve makineli tüfek ateşiyle taarruz edip kayıplar verdirdiler.

Düşman hava saldırılan, ordularının kesin sonuca ulaştığı tarihe kadar gündüz ve gece aralıksız devam etti.

İngiliz tarihçisi ve askeri düşünürü Sir Liddell Hart, Filistin cephesinde Türk ordularının yenilgisiyle biten savaşın değerlendirmesini şöyle yapıyor:

“19 Eylül'de yapılması planlanan genel taarruzda bir riske girilmemesi için her şeyden önce Türk Komutanlığının sağır, dilsiz ve kör duruma getirilmesi gerekiyordu. İngiliz Orduları Komutanı General Allenby'nin bu amaçla kullanabileceği nispeten yeni ve alışılmamış iki vasıtası vardı: Uçaklar ve yerli Araplar.

Albay Lawrence'in zeki komutası altında yerli Araplar, Hicaz Demiryolu hattı boyunca Türkleri devamlı olarak taciz edip zor durumlara sokuyorlardı. Onların, İngiliz birliklerinin son ve kesin darbesine en büyük yardımı yapmalarının sırası gelmişti. 16 ve 17 Eylül günleri, çölün kumları arasından çıkan hayaletler gibi Deraa Şehrinin Kuzey, Güney ve Batısında demiryollarını havaya uçurdular. Bu suretle Türklerin ikmal hatları kesilmiş oluyordu.

Hava Kuvvetlerinin yardımı ise iki safhadan meydana geliyordu. Birincisi, aralıksız devam eden hava savaşları ve meydanlara taarruzlar sonunda düşman uçakları havalardan tamamen silindi. Bu hava mücadelesi o kadar ileriye götürüldü ki sonunda Türk meydanları üzerinde bekleyen uçaklar, bir tek Türk uçağının yerden kesilmesine müsaade etmediler. Böylece, hazırlık safhasında düşmanın havadaki gözü körletilmiş oluyordu.

İkincisi, taarruz planının uygulamaya konulacağı gün geldiğinde, Hava Kuvvetleri düşmanın komuta ve kontrol sistemini sağır ve dilsiz hale getirdi. Daha sonra Avustralya'ya yaptığı tarihi uçuşla ün yapan pilot Ross Smith, Afule istasyonundaki ana telefon ve telgraf merkezini gece bombardımanıyla tahrip etmek suretiyle İngilizlerin zaferine yardımcı oldu. Ayrıca Türklerin Nablus ve Tul Keram'daki iki Ordu Karargahı da bombalandı. Bunlardan Tul Keram'da karargâhla beraber telgraf ve telefon hatları o kadar başarıyla tahrip edildi ki Türk Ordu Karargahının tümenleriyle irtibatı tamamen kesildi.

Havadaki diğer bir faaliyet de, belki bomba atmak kadar etkili olan propaganda broşürlerinin atılmasıydı, Bu bol resimli broşürlerde esir kamplarındaki Türk askerlerinin konforlu yaşantılarına ait fotoğraflar yer alıyordu. Elbette bu fotoğraflar, yan aç ve pejmürde durumdaki askerlerin kafalarında, o esirlere özenme duyguları yaratıyordu.

19 Eylül 1918 günü sabaha karşı cephe boyunca topçunun başlattığı yoğun ateşi takiben taarruza geçen birlikler fazla bir direnmeyle karşılaşmadan siperleri geçtiler. Geri çekilme esnasında Mesudiye geçidinde sıkışan 8 nci Türk Ordusuna alt birlikler üzerine bomba ve makineli tüfeklerle taarruz eden İngiliz uçakları bu birliklere büyük kayıplar verdirdiler.

Daha Doğuda, ÖIü Deniz civarında kıskaca alınmaya çalışılan Türkler, artçı birliklerinin inatçı savunmalarıyla, İngiliz piyadesinin başarılı ilerleyişini yavaşlatıyorlardı. 21 Eylül günü sabahın erken saatlerinde İngiliz uçakları, iki Türk Ordusundan arta kalan büyük bir yürüyüş kolunu, Nablus'tan Ürdün istikametinde kıvrılarak alçalan dik ve derin bir vadinin içinde yakaladılar. Uçaklar dört saat süreyle hiç ara vermeden bu birliklerin üzerine bomba ve makineli tüfek mermisi yağdırdılar. Dört saat boyunca aralıksız devam eden bu hava taarruzları sonunda büyük yürüyüş kolu hemen hemen erimiş ve geride, parçalanmış top ve vasıtalardan ve ölülerden ibaret bir enkaz kalmıştı. Bu andan itibaren 7 nci ve 8 nci Türk Ordularının mevcudu hemen hemen tükenmiş ve varlıkları sona ermiş oluyordu.” (Liddel Hart, History Of The First World War, sayfa 435-438)

1. UÇAK İMALATI:

1 nci Dünya Savaşı esnasında Avrupa'daki uçak fabrikalarının imal ettiği uçak sayısının fazlalığı hiçbir tahmine sığmamakta ve bu rakamlar insanda hayret uyandırmaktadır. Amerika'da imal edilip Avrupa'daki müttefiklerine sevk edilen uçaklar hesaba katılmaksızın 4 yıllık savaş süresince yalnız Avrupa'da imal edilen uçak miktarları şöyledir: (Türk Havacılık Tarihi II, sayfa 44)