Kan ve idrarda katekolamin, kortikosteroid, sodyum, potasyum düzeyleri; ayrıca kalp atımı, EEG, uyarılmış potansiyel, galvanik cilt cevabı, pupilla çapı ölçümü ve ses frekans analizi gibi, yorgunluğun objektif parametreleri var ise de (10,12) kişisel ve motivasyonel farklılıklar, görecelikler vs. bu anlamda standart ölçüm ve sayısal değerler ortaya koymayı imkansız hale getirmektedir. Yani yapılan işin miktarı, çalışılan süre, vs. bir anlam taşır, ama gene de yorgunluk büyük ölçüde sübjektif bir kavramdır ve tanımı bile oldukça zordur (13).

Yorgunluk sınıflandırımasını da; akut – kronik ve fiziksel – zihinsel olmak üzere iki biçimde yapmak daha uygun gibi görünmektedir. Akut ve fiziksel yorgunlukta, kaslarda laktik asit birikimine bağlı ağrı ve fonksiyon bozuklukları olur ve uzun olmayan sürelerle istirahat etmekle semptomlar düzelir. Fakat kronik ve birikici yorgunlukta düzelme daha uzun zaman alır ; çünkü kronik yorgunluk, çoğunlukla psikolojik ve zihinsel bozukluklarla ve stres birikimiyle iç içedir ve bunlar da kısa dinlenlemelerle düzelmez. Kronik yorgunluk, yıllar boyu birçok travmaya maruz kalıp, iç dokularında tahribat olduğu halde dıştan sağlam gibi görünen, fakat umulmadık anda kırılıveren sert cisimlerin “metal yorgunluğu” olarak isimlendirilen durumlarına benzer.

HAVACILIKTA YORGUNLUĞUN NEDENLERİ, BELİRTİLERİ VE SONUÇLARI :

Yorgun bir insanın nükte yeteneğini kaybettiği, huzursuz ve sinirli olduğu, iştah ve kilosunun azaldığı bilinir. Böyle bir uçucunun kuvvet, beceri ve zamanlama hataları yapması, bellek kusurları göstermesi, yanlış kararlar vermesi… sonuçta, mürettebat ve yolcuları bir uçuş kazasının kurbanı haline getirebilir. Uçuş kazası olmasa bile, yorgunluğun performans azalmasına yol açtığı kesin bir bulgudur. Bir araştırmada nakliye uçaklarındaki kazaların % 56’sının, uçuşun en yorgun olunan son % 15′lik bölümünde meydana geldiği anlaşılmıştır (5). ABD’de yapılan başka bir araştırmada pilotların % 93′ü yorgunluğu uçuş emniyeti için çok önemli bir faktör olarak nitelemişlerdir. 1992 yılında Kuzey Irak üzerinde gözetleme uçuşu yapan pilotların da % 82′ si yorgunluğu bir risk unsuru olarak görmüşlerdir (1).

Uykusuzluk, yorgunluğa neden olan ciddi uçuş emniyeti sorunlarından bir başkasıdır. Görev yorgunluğu yüzünden uyuma olanağı bulamayan veya uyumak istediği halde uyuyamayan insanların performansları giderek azalmaktadır. 1986 yılındaki Challenger uzay aracı kazasında, büyük ölçüde çalışanların uykusuzluğu sorumlu tutulmuştur. Uykusuzluk uyuşturucu bir ilaca benzetilmektedir. Yorgun ve uykusuz personelin kendilerinin de farkedemedikleri 1-2 saniyelik mikrouykuların çok riskli olduğu bildirilmektedir (6). Geceyarısından sonra 03-06 saatleri arasında, sanki kanda % 0.09 oranında alkol varmış gibi bir uyuşukluk oluştuğu, bunun da her tür kazaları arttırma potansiyelinde olduğu rapor edilmiştir (5). Kıtalararası uçuşlarda ortaya çıkan jet-lag ve vardiya değişimlerinde görülen shift-lag, sirkadien ritm kaymaları yoluyla yorgunluk ve performans azalması yaparak, uçuş emniyetini olumsuz yönde etkileyen durumlardır.

Yorgunluk bir hastalık olmamakla birlikte, hastalık kadar problemli bir durum olduğundan iyileştirilmesinde “tedavi” sözcüğünü kullanmak aykırı durmaktadır. Uçuş yorgunluğu hemen her olguda selim gidişlidir. Kesin tedavi runsal ve bedensel olarak dinlenmek, yorgunluğu yaratan veya arttıran etmenleri ortadan kaldırmaktır. Yeterince derinleşen kaliteli bir uyku, dinlenmenin temelidir. Uyku hijyenine özen gösterilerek dar zaman periyodlarında yapılan şekerleme uykuları da yararlıdır. Alkolün, uykuya dalmayı kolaylaştırdığı gerçektir ama uyku kalitesini bozduğu da unutulmamalıdır. Kafeinli içeceklerin uykuyu zorlaştırdığı; buna karşılık sütün, (içerdiği L-Triptofan maddesinin serotonini arttırması yoluyla,) uykuya yardımcı olduğu bilinmektedir (6).

Stimulan ilaçlarla sağlanan dopingin sakıncalarına karşılık, hem yasal ve hem de sağlık sorunları yaratmayan bir doping biçimi vardır ki, o da motivasyon’dur. Yorgunluğun metabolik ve fizyolojik ölçütlerinin var olduğu, yani subjektif değil, objektif yorgunluk kriterlerinin gözlendiği durumlarında bile, yüksek motivasyon ile bireyin fiziksel ve zihinsel performansını idame etmek mümkün olmaktadır. İyi bir lider, yüksek bir ideal ve takım ruhu olmak koşuluyla yapılan işlerde yorgunluk algısı azalmaktadır (8,13). Akut stresin alarm safhasında kortizol ve adrenalin salgısı insanın performansını olağanüstü düzeylerde arttırabilmektedir. Normalde kaldırılamayacak eşyaları kaldırma, koşulamayacak mesafeleri koşma, açılmayan paraşüt muhafazasını tırnaklarla yırtma gibi eylemlerde insanı korkunun da motive edilebildiği anlaşılmaktadır. 1974 Kamboçya harekatında ABD. Hava Kuvvetleri nakliye pilotları aylık maksimum uçuş süresinin hemen hemen 2 katı uçuşu kazasız olarak gerçekleştirilmişlerdir (10).

Yukarıda sayılan bütün bu önlemlerle yorgunluk ancak uzatılabilmektedir. Dinlenmenin ertelenmesinin ve yorgunluğun uzatılmasının da bir sınırı vardır; çünkü yorgunluğa alışılamaz, sadece katlanılır (11). Fiziksel, sosyal ve psikolojik streslere daha duyarlı insanların yorgunluğa tahammülleri de azdır. Tersine maço pilotlar gerçekte yorgun oldukları halde, sonraki görevler için kendi kapasitelerini yeterli bulan, yorgunluklarını itiraf etmeyi zayıflık sayan insanlardır (12). İster yorguluğa fazla duyarlı, ister iradesiyle buna katlanma durumunda, isterse yorgun olduğu halde bunu itiraf etmeyen kişilik yapısında olsun; uçuş emniyeti organizasyonları her türden insanları ve bütün durumları kapsayan bir yorgunluk yönetimi planlamalıdır.