Kurtuluş Savaşı’nın 1922 yılı sonlarında kazanılmasını takiben sonra birkaç yetenekli Türk havacısı, kendi uçaklarını yapma, hatta bir Türk havacılık endüstrisi başlatma düşüncesi üzerinde durmaya başladı. Pilot Vecihi (daha sonra Vecihi Hürkuş ), bir Türk uçağı yapma konusunda ilk adımı atan ilk kişiydi. 1924 yılında birkaç Türk mühendisi, Avrupa’da uçak üretimi yapan çeşitli ülkelere eğitime gönderildi. 1926 yılında Fransız Hanriot şirketinin yardımıyla Yeşilköy’de bir hava eğitim okulu kuruldu. Bu gelişmeler doğrultusunda, Türkiye’de bir havayolu ve uçak fabrikası kurmak amacıyla 1923 yılında Almanya’daki Junkers fabrikasıyla bağlantı kuruldu. Junkers, Kayseri’deki TOMTAŞ uçak fabrikasını Ekim 1926’da resmi olarak hizmete açtı.

VECİHİ HÜRKUŞ

Milli Savunma Bakanlığı ve Alman Junkers Şirketi, uçak, motor ve otomobil üretimi için Kayseri’de tam teşekküllü bir fabrikanın kurulması için 15 Ağustos 1925 tarihinde bir sözleşme imzaladılar. Fabrikanın finansmanı Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Junkers şirketi arasında eşit olarak paylaştırılacaktı. 1’inci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’de pilot olarak hizmet görmüş olan Alman Hans G. Sachensberg, genel müdür olarak tayin edildi. Türk hükümeti ve Junkers şirketinin yaşadığı mali güçlükler dolayısıyla tesisin inşası planlanandan uzun sürdü, fakat sonunda Frankfurt aM merkezli Alman şirketi P. Holzmann A.G. tarafından büyük ve o zamanlar için oldukça modern bir tesis inşa edildi. Fabrika başlangıçta beş büyük üretim hangarı, ofisler ve bir enerji santralının yanı sıra idari personel ve çalışanlar için konaklama tesislerinden oluşuyordu. Tüm güçlüklere rağmen, 120 Alman uzman ve 240 Türk personelden oluşan bir kadroyla fabrika 6 Ekim 1926 tarihinde açıldı.

1927 yılında , planlandığı gibi, Almanya’nın Dessau kentindeki Junkers’tan teslim alınan çizim ve şablonlarla A.20 uçaklarının bakım ve onarım çalışmaları başlatıldı. Motor fabrikası henüz tamamlanmadığı için planlanan motor montaj işlemleri gerçekleştirilemedi. Aslında Türk Ordusu için 5 Mayıs 1926 tarihinde sipariş edilen 20 adet A.20L2 tipi uçaktan oluşan partinin montajının ve askeri standartlara dönüştürülmesinin TOMTAŞ tarafından yapılması gerekiyordu, fakat bu işlemler TOMTAŞ yerine Eskişehir’de Junkers tarafından yapıldı. Türk ve yabancı personele farklı ödemeler yapılması nedeniyle şikayetler Ancak faaliyet dönemi kısa oldu, çünkü yabancı ve Türk personele yapılan ödemelerdeki farklara ilişkin olarak rahatsızlıklar yükselmeye başlamıştı ve durumun mahkemece çözülmesi gerekiyordu. Ordu Hava Birlikleri Genel Müfettişi Muzaffer Ergüder tarafından hazırlanan bir raporun teslim alınması ve değerlendirilmesiyle fabrika 28 Haziran 1928 tarihinde kapatıldı ve son olarak 27 Ekim’de iflas ettiği ilan edildi. Tayin edilen bir komisyon, tasfiye işlemini denetledi ve 30 Ocak 1930 tarihinde TOMTAŞ şirketi, Junkers şirketine mahkemenin karar verdiği miktarda bir ödemenin yapılmasıyla tasfiye edildi. Oldukça kapsamlı bu tesisi Türk Silahlı Kuvvetleri devraldı.

KTF - KAYSERİ TAYYARE FABRİKASI

Fabrika, 1932 yılında yeni ismiyle KTF - KAYSERİ TAYYARE FABRİKASI, Savunma Bakanlığı emri altında açılarak kısa süre sonra 1000’den fazla mühendis ve işçiden oluşan bir personeli işe aldı. İlk olarak Amerikan tasarımı uçaklardan oluşan bir dizi, Curtiss av uçağı, Fledgling tekamül eğitim uçağı ve Fleet 7 akrobasi eğitim uçağı kısmen monte edildi ve kısmen üretildi. Daha sonra Alman şirketiyle birlikte bir lisans sözleşmesi kapsamında Gotha 145A tipi çift kanatlı eğitim uçakları üretildi. Gotha eğitim uçaklarının üretimi azalırken, THK için 27 adet ahşap planör (Rus tipi US-4, PS-2 ve G-9) imal edildi. Bir sonraki proje, 26 adet P-24C tipi uçağın montajı ve 6 adet P-24A, 17 adet P-24C ve 2 adet P-24G tipi uçağın aşamalı olarak imalatından oluşuyordu. Bunlardan Polonya orijinli P.24 tipi av uçaklarının imalatı, 2 adet P.24G modeliyle sonuçlanarak 1939 yılında tamamlandı. 1938-39 yıllarında, P.24 imalatına paralel olarak modernleştirilmiş Curtiss Hawk II’nin bir modelinin üretimi üstlenildi; bu kapsamda 16 uçak tamamlandı. Resmi olarak uçak üretimi 1939 yılı sonlarında sona erdi ve 1940 yılında tesis, “Kayseri İkmal Merkezi” olarak yeniden adlandırıldı. Bununla birlikte, 26 adet Miles Magister eğitim uçağı 1941-42 döneminde imal edildi. Bundan sonra THK uçak fabrikası bu uçakların üretim lisansını devraldı.

SELAHATTİN ALAN UÇAK TASARIMLARI

Selahattin Resit Alan, 1920’li yılların sonlarında THK’nun sponsorluğunda hava mühendisliği eğitimi için Fransa’ya gönderilen 24 genç hava mühendisinden biriydi. 1930 yılında Türkiye’ye döndükten sonra, Silahlı Kuvvetler tarafından kullanılmakta olan A.20 ve Breguet Br.19 tipi uçakların yerini almak üzere bir ordu irtibat/hafif bombardıman uçağı tasarlamaya başladı. Prototip, Alman Walter Gemma I motoru ve Amerikan yapımı pervanesi haricinde Türk yapımı parçalarla yapıldı. Üretim 1932 yılında tamamlandı ve ilk uçuşu 1933 yılında yapıldı. Selahattin-1/MMV-1 (Milli Müdafaa Vekaleti-1) olarak adlandırılan uçak 2 kişilik bir mürettebata sahipti 225 km/s hıza erişebiliyor ve havada 2,5 saat kalabiliyordu. Uçak, 29 Ekim 1933 Cumhuriyet Bayramı’nda düzenlenen hava gösterisi sırasında lider uçak olma şerefine sahip olmasına rağmen Silahlı Kuvvetlerce reddedildi ve yerine Br.19-7 modeli uçaklar satın alındı.

TÜRK HAVA KURUMU (THK) UÇAK FABRİKASI

THK kendi planörlerini üretmek için 1936 yılında Ankara yakınındaki Akköprü’de bir marangozluk fabrikası kurdu (bina bugün THK’nın basımevi olarak kullanılmaktadır). Kendi yapımı planör üretimine başlamak amacıyla THK mühendislerinin bir kısmı Rusya’ya, bir kısmı ise Almanya’ya kursa gönderildi. 1933 yılında Rusya THK’ya, Sch-5, G-9, US-4, PS-2 ve US-11 modellerinin her birinden birer tane olmak üzere toplam 5 planör hediye etti ve edinilen bilgiler sayesinde, bu örneklerle birlikte 1939 yılına kadar fabrikada 122 planör üretildi. Planörlerin tamamı THK planör okuluna tahsis edildi. 1939 yılında Kayseri Tayyare Fabrikası’ndaki uçak bakım ve onarım çalışmaları nedeniyle Türk Hava Kuvvetleri milli uçak endüstrisinde yeni ve tamamlayıcı güçlerin oluşmasını destekledi. Bu nedenle bu konu THK için yüksek önceliği olan bir konu haline geldi. 1940 yılı sonunda, yabancı uzman edinme fırsatından faydalanmak suretiyle, Alman istilası karşısında ülkelerinden kaçan 24 Polonya vatandaşı teknik eleman işe alındı. Türk hükümetinin da desteğiyle mühendis, ustabaşı ve teknisyenlerden oluşan tam bir takım oluşturdular. Türk mühendislere tamamen yeni bir tayyare fabrikası kurma görevi verildi. Bu sayede, uzmanlardan oluşan grup ilk adım olarak Akköprü’deki 70 kişilik iş gücüne sahip eski atölyeyi 113 kişilik bir personele sahip modern bir fabrikaya dönüştürdü. KTF’nin 26 adet Magister eğitim uçağının üretimi için İngiltere’deki Miles firmasıyla yapmış olduğu anlaşma 1941 yılında THK’nın da lisans altında üretimini de kapsayacak şekilde genişletildi. Modernleştirilmiş fabrika 1941 yılı sonlarında Magister eğitim uçağı parçalarının yapımına başladı. Ayrıca 1 Mart 1942 tarihinde PZL 24 av uçaklarının bakımına başlandı. Aynı zamanda Ankara yakınlarında Etimesgut’ta yeni bir fabrikanın inşaatı başladı. Bu fabrika 1942 yılında tek çatı altında 5840 m2’ye sahipti ve 878 kişiye istihdam sağlıyordu. Yeni fabrika 1944 yılında Magister modeli uçaklar yapmaya başladı ve ilk olarak ordu için 20 uçaktan oluşan bir partinin üretimi tamamlandı. 1945 yılında fabrika tamamlanmıştı; daha sonra 13.790 m2’lik bir alanı kapsadı ve 1200 kişiyi istihdam etti. Sonunda 80’i yapılan Magister tipi uçakların lisanslı üretimine ek olarak yerel uçak tasarımından oluşan bir program başlatıldı ve 1942 yılı boyunca ilk yerel projenin (büyük nakliye planörü THK.1) tasarımı tamamlandı ve prototip oluşturulup test uçuşu tamamlandı, ancak seri üretimine başlanmadı. Aynı zamanda, tek kişilik akrobasi eğitim uçağı olarak THK.2 projesi tasarlandı. Uçuş testleri başarılı bir şekilde tamamlandı ve 1945 yılında altı örnekten oluşan bir partinin üretimine başlandı ve 1946 yılında tamamlandı. Bu çalışmalar doğrultusunda en az 54 planör üretildi. Tamamı yabancı tasarımlardan esinlenen veya kopyalanan asgati 54 adet planör üretimi gerçekleştirildi. Bu üretimler THK.3(3 ad.), THK.4(13 ad.), THK.7(40 ad.) ve Rus US-4(8 ad.) modellerinden oluşuyordu ve tamamında yerli malzeme (ahşap, kumaş ve tutkal) kullanılmıştı .1945 yılında savaşın sona ermesiyle birlikte, Magister üretimi THK’nın kendi uçuş okulunun ihtiyaçlarına hizmet edecek şekilde yeniden yönlendirildi ve 1948 yılında yapım bitmeden önce 60 örnek tamamlandı. 1 Nisan 1947’de fabrika 547 çalışanı işe aldı, bunlardan 98’i teknik personel, 85’i idari personel, 357’si ise çalışandı. Polonyalı uzmanların sayısı o sıralarda ulaştığı en son sayı olan 27’den 4’e düşürüldü. Tasarım ve üretim faaliyetlerinin yanı sıra, THK uçaklarının, Türk ordusu uçaklarının ve Türk Havayollarının bakım ve onarımı şeklinde onarım çalışması da Etimesgut’ta yapıldı. Bahsedilen son çalışma tedarik edilen C-47 tipi uçakların DC-3 havayolu standart uçağına dönüştürülmesini de kapsıyordu.

Uçak üretiminin yanı sıra bir motor üretim fabrikasının kurulması da planlanıyordu. Başlangıçta 3 mühendise planlama işi verildi ve 1944 yılında İngiltere’deki De Havilland ile iki anlaşma imzalandı. İlki Gipsy Major-1 motoru için üretim lisansını; ikincisi ise Birleşik Krallık’ta, daha sonra yeni fabrikada Türk personelin eğitimini kapsıyordu. 29 Ekim 1948’de Ankara’da Gazi Çiftliği’nde motor fabrikası açıldı ve 141 eleman işe alındı. Aynı yıl, planlanan 25 Gipsy Major-X 145HP tipi motordan 20’si tamamlandı. Bunun ardından 30 motordan oluşan bir partiye daha başlandı, fakat giderek artan mali güçlükler dolayısıyla bunlar üzerindeki ilerleme oldukça yavaşlamıştı.